เข่าเสื่อมคือ โรคข้อเสื่อมที่เกิดขึ้นบ่อยที่สุดในร่างกาย ส่งผลให้มีอาการปวด ข้อติด ข้อบวม และทำให้คุณภาพชีวิตของผู้ป่วยลดลง เกิดจากกระดูกอ่อนผิวข้อที่เข่าบางลง และไม่เรียบลื่นเหมือนเดิม อาจเกิดขึ้นเองโดยมีปัยจัยเสี่ยง หรือมีอุบัติเหตุนำมาก่อน
ข้อเข่าของเราประกอบไปด้วยกระดูกต้นขา มาเชื่อมต่อกับกระดูกหน้าแข้ง โดยมีเอ็นประคองเข่าเป็นตัวเชื่อมให้ความแข็งแรงครับ ส่วนปลายของกระดูกที่มาประกอบกันเป็นข้อ จะมีกระดูกอ่อนห่อหุ้มอยู่ เพื่อให้เกิดความเรียบ และลื่น เมื่อใช้งานเข่า เข่าจะได้ขยับได้ราบรื่น ไม่สะดุด
ในการใช้งานปกติ เข่าของเราจะมีการบาดเจ็บเล็กๆน้อยๆอยู่ตลอดเวลา โดยเฉพาะบริเวณกระดูกอ่อนที่ต้องรับแรงกระแทกและเสียดสีตลอด และร่างกายของเราก็จะคอยซ่อมแซมให้การบาดเจ็บหายเป็นปกติ
แต่บางครั้งการซ่อมแซมทำได้ไม่ทัน หรือทำให้โครงสร้างของกระดูกอ่อนเปลี่ยนไป เมื่อสะสมเป็นเวลานานก็ทำให้เกิดเข่าเสื่อมได้ครับ
คนที่มีเข่าเสื่อมจะมีกระดูกอ่อนที่บางลง และไม่เรียบลื่นเหมือนเดิม ทำให้ขณะใช้งานเข่า การขยับจะไม่ลื่น มีสะดุด เจ็บ และมีข้อติดได้
เข่าเสื่อมเกิดจากอะไร
เข่าเสื่อมสามารถเกิดได้จาก 2 สาเหตุหลักๆ ได้แก่
- เกิดขึ้นเองตามธรรมชาติ โดยจะมีปัจจัยเสี่ยง เป็นตัวกระตุ้น
- มีอุบัติเหตุนำมาก่อน เช่นมีกระดูกเข่าแตก หัก แล้วมีการติดผิดรูป
ปัจจัยเสี่ยงที่ทำให้เข่าเสื่อม
- อายุมาก
- เพศหญิง
- กรรมพันธุ์
- น้ำหนักตัวมากเกินไป
- เคยมีอุบัติเหตุที่เข่ามาก่อน
- เคยมีโรคข้ออักเสบมาก่อน เช่นโรคติดเชื้อในข้อเข่า โรคเกาต์
- ทำงานหรือเล่นกีฬาที่ใช้เข่ามากๆ
- กล้ามเนื้อรอบเข่าอ่อนแรง หรือมีเอ็นหลวม
- มีหมอนรองเข่าบาดเจ็บฉีดขาด
แนะนำ : ศึกษาเพิ่มเติมเกี่ยวกับปัจจัยเสี่ยงที่จะทำให้เกิดเข่าเสื่อมที่นี่
เข่าเสื่อมขั้นไหน
คนที่เป็นข้อเข่าเสื่อมทุกคนจะอยากทราบครับว่าตัวเองเป็นมากเป็นน้อยขนาดไหน อาการเป็นขั้นไหนแล้ว ซึ่งการแบ่งคนไข้ข้อเข่าเสื่อมเราจะแบ่งตามผลเอกซเรย์เข่าครับ ว่ากระดูกอ่อนสึกไปมากขนาดไหนแล้ว โดยแบ่งเป็น 4 ระดับ
-
- ช่องข้อเข่ากว้างปกติ มีกระดูกงอกนิดหน่อย
- ช่องข้อเข่าแคบลง มีกระดูกงอกจำนวนมาก
- ช่องข้อเข่าแคลลงมาก หรือไม่เห็นช่องข้อเข่าเลย
- ไม่มีช่องข้อเข่า และมีกระดูกผิดรูป กระดูกทรุด
แนะนำ : อ่านเพิ่มเติมเกี่ยวกับการแบ่งระดับความรุนแรงของข้อเข่าเสื่อมได้ที่นี่ครับ
การแบ่งข้อเข่าเสื่อมตามการเอกซเรย์นั้น ไม่สามารถบอกถึงอาการได้นะครับ คนที่ปวดมาก เดินแทบไม่ได้เลย เมื่อเอกซเรย์ก็อาจจะไม่ได้เป็นมากก็ได้ บางคนปวดไม่มาก ใช้งานเดินได้ ทำงานเล็กๆน้อยๆได้ เมื่อเอกซเรย์ดูอาจพบว่าเป็นมากก็ได้ครับ
และระดับของเข่าเสื่อมก็ไม่ช่วยบอกถึงวิธีการรักษาด้วยครับ ไม่สามารถบอกว่าเข่าเสื่อมขั้นนี้แล้วต้องผ่าตัดอย่างเดียวนะกินยาไม่หาย อันนี้ต้องย้ำนะครับ เพราะเข้าใจกันคลาดเคลื่อนบ่อย
ไม่สามารถบอกว่าเข่าเสื่อมขั้นนี้แล้วต้องผ่าตัดอย่างเดียวนะ
อาการข้อเข่าเสื่อม
อาการข้อเข่าเสื่อมมาได้หลากหลายรูปแบบมากครับ ส่วนใหญ่จะมีอาการปวด ข้อติด ใช้งานเข่าลำบาก
- ปวด อาจเป็นข้างเดียวหรือทั้งสองข้างก็ได้ มักปวดหลังจากทำงานหนักๆ ปวดตอนขยับเข่า เมื่อพักจะทุเลา บางคนก็มีปวดตอนกลางคืน ต้องตื่นเพราะปวดเข่าเลยก็มีครับ
- ข้อฝืด ข้อติด มักมีอาการตอนเช้าหลังตื่นนอน ส่วนใหญ่จะมีอาการประมาณ 30 นาทีถึง 1 ชั่วโมงอาการจะดีขึ้น
- ข้อบวม
- กล้ามเนื้อรอบเข่าอ่อนแรง เนื่องจากปวดจนไม่ได้ใช้งาน การขึ้นลงบันไดต้องทีละขึ้น
- อาการทางด้านจิตใจ เช่นวิตกกังวล อารมรมณ์ไม่ดี นอนไม่หลับ บางคนอาจซึมเศร้าได้ครับ
เข่าเสื่อมรักษาอย่างไร
การรักษาข้อเข่าเสื่อมมีเป้าหมายเพื่อลดปวด และใช้งานเข่าได้ดีเท่าที่จะทำได้ครับ ในปัจจุบันยังไม่สามารถทำให้กระดูกอ่อนที่สึกไปแล้ว กลับมาหนา เรียบ ลื่น และคุณภาพดีเหมือนเดิมได้
การรักษาต้องทำหลายๆอย่างประกอบกันไปครับ
แนะนำ : อ่านเพิ่มเติมเกี่ยวกับการใช้ยาในการรักษาเข่าเสื่อม ได้ที่นี่ครับ
ข้อเข่าเสื่อม ลดน้ำหนัก
ถ้าเราลดน้ำหนักได้แม้เพียงเล็กน้อย น้ำหนักที่เข่าของเราต้องรับก็จะลดลงเป็นอย่างมากครับ
น้ำหนักตัวที่มากจะเป็นการเพิ่มภาระให้กับข้อต่างๆของเราครับ โดยเฉพาะข้อเข่านะครับ การที่มีน้ำหนักตัวเยอะเกินไป จะทำให้เราเป็นเข่าเสื่อมได้ง่ายขึ้น และทำให้มีอาการต่างๆเช่นปวดมากขึ้นด้วย
การเดิน วิ่ง หรือเดินขึ้นลงบันได เข่าของเราจะรับน้ำหนักตัวมากกว่าน้ำหนักตัวจริงๆของเราประมาณ 2-3 เท่าครับ ดังนั้น ถ้าเราลดน้ำหนักได้แม้เพียงเล็กน้อย น้ำหนักที่เข่าของเราต้องรับก็จะลดลงเป็นอย่างมากครับ
การลดน้ำหนักอาจจะยากสักหน่อยนะครับ ต้องประกอบไปด้วยการออกกำลังกายเป็นประจำ และการควบคุมอาหารด้วย ไม่แนะนำให้ใช้ยาลดน้ำหนักครับ
สำหรับผู้ที่อายุมากสักหน่อย ทำให้ลดน้ำหนักจะทำได้ยาก เนื่องจากการเผาผลาญไม่เหมือนคนหนุ่มๆสาวๆ ขอแค่น้ำหนักไม่เพิ่มก็ดีมากแล้วครับ แต่ถ้าลดได้สักนิดนี่เยี่ยมยอดไปเลยครับ
ถนอมการใช้งานเข่า ด้วยการปรับพฤติกรรม
ตอนขึ้นบันไดให้ใช้ขาที่เป็นน้อยขึ้นก่อน ตอนลงบันไดให้ใช้ขาที่มีอาการมากลงก่อน
- ไม่นั่งท่างอเข่ามากๆ โดยเฉพาะท่านั่งยอง นั่งขัดสมาธิ นั่งพับเพียบ เนื่องจากท่าดังกล่าวจะทำให้เข่าอักเสบได้ง่าย ควรเปลี่ยนมานั่งเก้าอี้แทนครับ
- เลี่ยงการทำงานต่อเนื่องกันนานๆ ควรพักบ้าง การทำงานต่อเนื่องกันนานๆจะทำให้เข่าอักเสบและปวดได้ง่าย ควรแบ่งงานที่ใช้เข่ามากทำเป็นช่วงๆ และพักเข่าบ้างไปทำงานอย่างอื่นที่ใช้เข่าน้อยลง ถ้ารู้สึกปวดเสียวตึงเข่ามาก ควรพักเลยครับ
- ใช้อุปกรณ์ช่วยพยุงเดิน เช่นไม้เท้า ไม้สามขา อันนี้ช่วยได้มากเลยครับ ทำให้เข่ารับน้ำหนักน้อยลงไปเยอะเลย
- ตอนขึ้นบันไดให้ใช้ขาที่เป็นน้อยขึ้นก่อน ตอนลงบันไดให้ใช้ขาที่มีอาการมากลงก่อน ขึ้นลงทีละขั้นก็ช่วยได้ครับ
- ปรับบ้านให้อยู่สบาย เช่นมีราวบันไดที่แข็งแรงให้เกาะ เก้าอี้โซฟาไม่ต่ำเกินไป (ตอนลุกจะได้สบายหน่อย) ห้องน้ำต้องเป็นสุขภัณฑ์แบบนั่งโถนะครับ ไม่เอาแบบนั่งยอง
- ในบ้านควรเลือกรองเท้านุ่มๆใส่เพื่อลดแรงกระแทกครับ ถ้ามีปัญหาเท้าผิดรูปเช่นมีเท้าแบน อาจทำให้เข่ารับน้ำหนักผิดปกติได้ ควรปรึกษาแพทย์เพื่อทำรองเท้าพิเศษนะครับ (ปรับรองเท้าแก้เข่าเสื่อม)
แนะนำ : ข้อมูลเพิ่มเติมเกี่ยวกับการปรับพฤติกรรมที่นี่ครับ เช่นการเลือกเก้าอี้ การขับรถ การทำสวน
เข่าเสื่อมกับการออกกำลัง กายภาพ
ข้อที่สุขภาพดีต้องมีการขยับเป็นประจำครับ ดังนั้น เมื่อมีข้อเข่าเสื่อมแล้ว การไม่ออกกำลังจึงไม่ใช่ทางเลือกที่ดีแน่นอน แต่ว่าการออกกำลังต้องทำอย่างไรเดี๋ยวเรามีคำตอบให้ครับ
ในคนที่มีเข่าเสื่อม ถ้าเราออกกำลัง หรือใช้งานเยอะเกินไป ข้อจะอักเสบและปวดเสียวขึ้นมาครับ แต่ถ้าเราไม่ออกกำลัง อยู่เฉยๆทั้งวัน เราจะเจอกับปัญหาเข่าติด ขยับได้ลดลง และกล้ามเนื้อฝ่อได้ครับ
จะเห็นว่าไม่ดีกับเราทั้งสองอย่าง ดังนั้นต้องหาจุดที่สมดุลครับ ออกกำลังอย่างถูกวิธี และฝึกแต่พอสมควรไม่มากหรือน้อยเกินไป
ข้อดีของการออกกำลังกายในผู้ป่วยข้อเข่าเสื่อม
- เพิ่มกล้ามเนื้อรอบๆเข่า เพื่อช่วยพยุงเข่าให้เข่ารับภาระน้อยลง
- ลดน้ำหนัก เมื่อออกกำลังเป็นประจำ
- ลดการเกิดข้อติด
- ช่วยให้จิตใจแจ่มใส นอนหลับดี
การออกกำลังกายในผู้ป่วยข้อเข่าเสื่อมประกอบไปด้วย
- การฝึกกล้ามเนื้อรอบๆเข่า (strengthening exercise)
- การฝึกพิสัยการขยับเข่า (range of motion exercise)
- การออกกำลังที่เหนื่อยนิดๆ กระแทกน้อยๆ (low impact aerobic exercise)
แนะนำ : ศึกษาเพิ่มเติมเกี่ยวกับการออกกำลังกายเพื่อรักษาเข่าเสื่อมได้ที่นี่ครับ
การฝึกพิสัยการขยับเข่า
เพื่อลดการเกิดเข่าติด ถ้ามีข้อเข่าเสื่อมร่วมกับเข่าติดแล้ว ขณะฝึกควรขยับให้สุด (งอสุด เหยียดสุด) และฝืนนิดๆนะครับ เข่าจะได้งอ เหยียดได้มากขึ้น
ท่าฝึกขณะนั่งเก้าอี้
- ให้นั่งเก้าอี้ตามภาพ ยกขาเหยียดตรง นับ 1-10 จากนั้นลดขาลง ทำ 10-20 ครั้งต่อข้าง
- ควรทำเป็นประจำให้เป็นนิสัยครับ ในระหว่างวัน นั่งเก้าอี้เมื่อไหร่ก็ทำได้เลย
ท่าฝึกขณะนั่งพื้นพิงผนัง
- นั่งพื้น หลังพิงผนัง ขาเหยียดตรง ค่อยๆงอเข่ายกขึ้นช้าๆมาทางหน้าอก ให้เท้าติดพื้นตลอดเวลาเลื่อนเท้ามาทางก้น จนสุด นับ 1-10 จากนั้นค่อยๆเหยียดขาออกให้เข่ายืดออกมากที่สุด นับ 1-10
- ทำ 10-20 ครั้ง ต่อข้าง
การฝึกกล้ามเนื้อรอบๆเข่า
เพื่อเพิ่มความแข็งแรงของกล้ามเนื้อที่ช่วยควบคุมและพยุงเข่า นอกจากช่วยลดปวดแล้วยังป้องกันการล้มได้ด้วย
ท่าฝึกขึ้นลงบันได
- ขึ้นบันไดด้วยเท้าขวา จากนั้นยกเท้าซ้ายตาม จากนั้นลงบันไดด้วยเท้าขวา จากนั้นยกเท้าซ้ายตาม ทำ 20-30 ครั้ง และเปลี่ยนข้าง
- เกาะราวบันไดช่วยได้ เพื่อป้องกันการล้มนะครับ
ท่าฝึกนั่ง ลุก
- นั่งเก้าอี้ ลุกยืนด้วยขาทั้งสองข้าง จากนั้นนั่งลงอีกครั้ง ทำซ้ำจนเมื่อยไม่ไหว
- ถ้าเก้าอี้ต่ำเกินไป ลุกยาก ลองใช้หมอนแบนๆรองเพื่อหนุนให้เก้าอี้สูงขึ้นมาหน่อยก็ช่วยได้ครับ
ท่าสควอช
- ยืนหลังเก้าอี้ เกาะเก้าอี้ด้วยมือทั้งสองข้าง ย่อตัวลงด้วยเข่า นับ 1-5 จากนั้น ลุกขึ้นยืนตรง ทำซ้ำจนเมื่อยไม่ไหว
ลองดูในวิดีโอคลิปก็ได้ครับว่ากายภาพทำอย่างไร
การออกกำลังที่เหนื่อยนิดๆ กระแทกน้อยๆ
การออกกำลังที่เหงื่อออกนิดๆ หายใจเร็วขึ้นหน่อยๆ แต่ยังพอคุยกันได้เป็นประโยคครับ
การออกกำลังแบบนี้ก็สำคัญนะครับ นอกจากจะทำให้ร่างกายสุขภาพแข็งแรง ดีต่อหัวใจและหลอดเลือดแล้วยังช่วยลดปวด และช่วยให้นอนหลับดีขึ้นด้วยครับ
เหนื่อยนิดๆ นี่ขนาดไหน จริงๆแล้ว aerobic exercise จะหมายถึงการออกกำลังกายที่หัวใจเต้นเร็ว 60-80 เปอเซนต์ของอัตราการเต้นของหัวใจสูงสุด (ในแต่ละคนไม่เท่ากัน) แต่เอาที่ง่ายๆก็คือการออกกำลังที่เหงื่อออกนิดๆ หายใจเร็วขึ้นหน่อยๆ แต่ยังพอคุยกันได้เป็นประโยคครับ
กระแทกน้อยๆ เพื่อถนอมการใช้งานข้อเข่า การออกกำลังที่ต้องกระโดด นี่เลี่ยงหน่อยก็ดีครับ
การออกกำลังที่แนะนำได้แก่ การเดินเร็วๆ การปั่นจักรยาน หรือว่ายน้ำครับ
ประคบเย็นหรือประคบอุ่น
การประคบไม่ช่วยให้เข่าหายจากการเสื่อมได้นะครับ แต่จะช่วยบรรเทาอาการปวดได้
ถ้ามีอาการอักเสบขึ้นมาจากการใช้งานเยอะ เช่นไปเดินเที่ยวมา ไปขึ้นเขามา ไปลงนามา แบบนี้ควรประคบเย็นครับ เพื่อช่วยลดการอักเสบ และช่วยลดอาการปวด
ถ้าปวดตึงเข่า เสียวเข่าแต่ไม่มีการอักเสบ แนะนำให้ประคบอุ่นครับ เพื่อให้เลือดมาเลี้ยงบริเวณที่มีปัญหาได้ดีขึ้น และช่วยคลายความตึงของกล้ามเนื้อรอบๆเข่าลงได้
การประคบไม่ควรใช้ที่ประคบสัมผัสกับผิวหนังโดยตรงนะครับ ควรใช้ผ้าขนหนูห่อก่อนค่อยประคบ จะได้ไม่ร้อนหรือเย็นเกินไปครับ
เข่าเสื่อมกินอะไรดี
นอกจากยาที่กล่าวข้างต้น (ซึ่งคุณหมอหรือคุณเภสัชกรจะจัดให้) ยังไม่มีอาหารเสริม หรือบำรุงใดๆที่ทำให้เข่าเสื่อมหายได้เลยครับ ดังนั้นทานอาหารให้ครบ 5 หมู่ เน้นอาหารที่ไม่ทำให้น้ำหนักมากเป็นหลักครับ
เข่าเสื่อมทานคอลลาเจนดีไหม
ทานได้ครับ แต่ยังไม่มีบทความทางวิชาการที่น่าเชื่อถือยืนยันว่า ทานแล้วเข่าจะหายเสื่อมครับ ดังนั้น อาจลองทานดูก็ได้ ถ้าอาการดีขึ้น และราคาไม่แรงมาก(สำหรับเรา) ก็ทานได้ครับ แต่เน้นย้ำว่าต้องรักษาด้วยวิธีอื่นตามที่กล่าวมาควบคู่ไปด้วยนะครับ
สรุป
เข่าเสื่อมสามารถเกิดขึ้นได้กับทุกๆคน การรักษาต้องทำหลายๆอย่างทั้งการคุมน้ำหนัก การออกกำลังกาย การปรับพฤติกรรม เพื่อให้เข่าฟื้นฟูได้มากที่สุด ลดการใช้ยาทาน และประวิงเวลาการผ่าตัดได้ครับ
บทความโดย นายแพทย์ศุภโชค รัศมีมงคล